دریای مازندران، دریاچه هست یا دریا؟

دریای مازندران، ۳۷۱۰۰۰ کیلومتر مربع را در امتداد مرزهای بین آسیا و اروپا را پوشش می‌دهد.

شرح

دریای مازندران، بزرگترین دریای بسته جهان هست، سرزمین آبی محصور با منطقه‌ای به وسعت ۳۸۶۴۰۰ کیلومتر مربع و شوری آب ۱,۲ درصد بین آسیا و اروپا واقع شده است. پنج کشور در این دریا هم‌مرز هستند. این‌ کشورها به ترتیب روسیه و آذربایجان در شمال غربی و غرب، قزاقستان و ترکمنستان در شمال شرق و جنوب شرقی و ایران در جنوب. در حال حاضر بحث بزرگ در خصوص تقسیم‌بندی دریای مازندران، موضوع گفتگوی سیاسی هست. در تاریخ زمین‌شناسی دریای مازندران، واقعیت آن بود که زمانی در مقیاس زمین‌شناسی با دریای آزوف و دریای سیاه مرتبط بود و در حال حاضر هنوز در برخی بخش‌ها با تولید ویژگی‌های موج مانند، دارای آب لب‌شور هست و منجر می شود برخی به طبقه‌بندی آن به عنوان یک دریا، پایان دهند. از سوی دیگر، حقایق حال که دریای مازندران به طور کامل از همه طرف بین خشکی محصور شده است که آن‌را تا آب‌های شیرین به سمت بخش‌های شمالی آن، به‌ویژه در نزدیکی دهانه رودخانه ولگا سوق می‌دهد، دریای مازندران را برای طبقه‌بندی بعنوان یک دریاچه می‌‌شناسد. هرچند این طبقه‌بندی به نظر نمی‌رسد بیشتر از یک اصطلاح جغرافیایی باشد، یک مفهوم بسیار عمیق‌تر از وضعیت دریای مازندران وجود دارد که می‌تواند به طور قابل توجهی اقتصاد کشورهای همجوار را تحت تاثیر قرار دهد. چنین حقایقی بیشتر در مقاله پایین این مقاله توضیح داده شده.

نقش تاریخی

همانطور که در برآوردهای زمین‌شناسی، دریای مازندران در حدود ۳۰ میلیون سال قبل شکل گرفته است،  شکل فعلی محصور در خشکی آن در حدود ۵,۵ میلیون سال قبل درست شده است. اولین انسان در این منطقه، ۷۵۰۰۰ سال قدمت سکونت داشت. شهرهای عمده‌ای از تمدن‌های باستانی در امتداد سواحل دریای مازندران رشد کردند که شامل هیرکانیا و آتیل و تمیشه بودند. منابع طبیعی وسیع این منطقه، اجازه رشد چنین تمدن‌های را می‌داد. در قرن ۱۶، تاکنون از وجود منابع غنی نفت و گاز طبیعی در این منطقه در اطراف دریای مازندران شناخته شده بود، در آن زمان این نفت اهمیت کمتری داشت زیرا هنوز موتورهای احتراق داخلی وجود نداشت. در قرن ۱۸ پژوهش‌هایی در دریای مازندران، تحت حمایت تزار روس و پطرکبیر آغاز شد. در سال ۱۷۲۰ و بار دیگر در ۱۷۳۱، اولین گزارش‌های علمی بزرگ در این دریا منتشر شد. اوایل قرن بیستم، هیئت اعزامی روسیه به رهبری نیکلای نیبویچ، بسیاری از جنبه‌های بین رشته‌ای مربوط به دریای مازندران را روشن کرد. پژوهش‌های هیئت علمی روسیه، تا زمان فروپاشی شوروی سابق در سال ۱۹۹۱، به سرعت ادامه داشت.

اهمیت امروزی

حوضه دریای مازندران، به ویژه در قسمت شمال شرقی آن، یکی از مهم‌ترین مناطق غنی ذخیره نفت و گاز طبیعی در دنیاست. این دریا دارای یک ذخیره بالقوه از نفت و گاز طبیعی هست که قادر به تولید نزدیک به ۷۹ میلیارد بشکه نفت و ۷ تریلیون مترمکعب گاز طبیعی هست. نفت هم از چاه‌های حفر شده در زمین و هم از درون بستر دریا استخراج می‌شود. استخراج نفت و گاز طبیعی و صادرات آن‌ها تا حد زیادی به سود اقتصاد کشورهای همسایه دریای مازندران هست. علاوه بر نفت و گاز طبیعی، دریای مازندران معروف به داشتن جمعیت ماهیان استروژن است. تخم این ماهیان استروژن از بهترین انواع آن است که به نام خاویار شناخته می‌شود. چهار پنجم گوشت ماهی استروژن در جهان نیز از دریای مازندران بدست می‌آید. برای مردم کشورهای همجوار، دریای مازندران به عنوان نقاط شناخته شده برای گردشگری‌ست و همچنین برای توریست‌های سایر نقاط جهان. همچنین حمل و نقل از قبیل مواد نفتی و چوب و دانه غلات و آهن نیز بین کشورهای اطراف این دریا از طریق راه آبی و اطراف دریا در جریان هست.

زیستگاه و تنوع زیستی

در وسعت دریای مازندران، تفاوت اقلیم در بخش‌های مختلف آن منعکس شده است. در حالی که در بخش شمالی آب و هوای قاره‌ای معتدل را تجربه می‌کند، آب و هوای نیمه گرمسیری در جنوب این دریا غالب هست. علاوه بر این در ساحل شرقی این دریا آب و هوای کویری را مشاهده می‌‌شود. هر چند در تابستان دمای هوا از شمال به جنوب بطور متوسط بین ۲۴ تا ۲۶ درجه سانتیگراد هست، در زمستان دما در کرانه‌های شمالی در منتها درجه ۱۰- درجه دیده می‌شود در حالی که جنوب این دریا حداقل ۱۰ درجه سانتیگراد هست. سواحل شرقی دریای مازندران دمای بیشتری را تجربه می‌کند و در تابستان دمای آن به حداکثر ۴۴ درجه نیز می‌رسد. حدود ۵۰۰ گیاه و ۸۵۰ حیوان در زیستگاه‌های دریای مازندران زندگی می‌کنند. جلبک‌های کوچک و دیاتوم‌ها درصد زیادی از زیست‌توده این دریا را تشکیل می‌دهند. فوک دریای شمال، فوک مدیترانه‌ای و فوک بومی دریای مازندران، ماهیان مختلف همچون ماهیان خاویاری، اردک ماهی، شاه ماهی و خرچنگ‌ها و صدف‌ها و سخت‌پوستان جزیی از ساکنان دریای مازندران هستند.

تهدیدات محیط‌زیستی و اختلافات ارضی

هرچند مسائل محیط‌زیستی و اکولوژیکی دریای مازندران همچون صید بی‌رویه، بیابان‌زایی ساحلی، آلودگی آب دریا بوسیله فضولات نفتی و حفاری گاز طبیعی و پساب‌های صنعتی و نوسانات سطح دریا بوسیله تغییرات آب و هوایی از تهدیدات دائمی این دریا هستند، کشورهای شریک در آب این دریا تنها با همکاری‌های نزدیک می‌توانند به حل این مسائل دست یابند. با این‌همه، اختلافات در تقسیم آب و منابع این دریا بین کشورهای شریک در این دریا سبب شده است که حفاظت این دریا از چنین تهدیدات محیط‌زیستی وخیمی، تقریبا غیر ممکن شود. کشورهای هم‌مرز این دریا تقریبا در رقابت ثابت با هم هستند تا ماهیگیری بیشتری انجام دهند و منابع نفت و گاز بیشتری نصیب خود کنند و یا از این دریا به آب‌های بین‌الملی راه پیدا کنند و راه‌های دیگر. در اینجا طبقه‌بندی دریای مازندران به عنوان یک دریاچه و یا یک دریا، اهمیت حیاتی دارد. اگر آن به عنوان یک دریاچه طبقه‌بندی شود، هر یک از کشورها از یک پنجم کل تولید یا بهره‌برداری منابع این دریا بهره‌مند خواهند شد ولی اگر آن به عنوان یک دریا طبقه‌بندی می‌شد، کشورها به اندازه طول خط ساحلی خود از این دریا بهره‌مند می‌شدند. در چنین شرایطی ایران با داشتن تنها ۱۳ درصد طول خطوط ساحلی، دچار زیان سنگینی خواهد شد. در حال حاضر عدم توافق در مورد دریای مازندران، همچنان به ایجاد سردرگمی و درگیری بین کشورهایی مانند ایران و دولت باکو و همچنین بین ترکمنستان و دولت باکو و احتمالا سبب تشدید تنش و خشونت و خرابکاری و تلفات مالی و جانی سنگین خواهد شد.

ترجمه از پدرام آستانی

منبع: worldatlas.com