جیک جیک گنجشک‌ها در نمی‌آید، آلودگی هوا صدای آنها را هم بریده‌. شاید هم توی لانه‌هایشان مانده‌اند تا هوا کمی بهتر بشود. چند سال پیش که به جای بنزین بنزن مصرف می‌کردیم تقریباً جز کلاغ‌ها، هیچ پرنده‌ای در تهران نمانده بود تا اینکه آرام آرام سر و کله فنچ‌ها و هفت رنگ‌ها و قناری‌ها و یاکریم‌ها پیدا شد. اما اواسط همین هفته باز هوا وارونه شد و  دوباره کلاغ‌ها شهر را تسخیر کردند.

آسمان را تا به حال اینجور ندیده‌بودیم. ابری با غبار و بدون وزش باد. مه سنگینی که بوی اگزوز می‌داد شهر را پوشاند و دیدن این سوی و آن سوی خیابان هم سخت شد. هوا آنقدر ساکن بود که چند دقیقه پیاده‌روی همراه می‌شد با سوزش شدید چشم و سرفه‌های خشک. هوای تهران در روزهای عادی هم بوی لنت ترمز و لاستیک اتومبیل و بخار بنزین می‌دهد اما زمستان‌ها با وارونه شدن هوا نفس کشیدن کار ساده‌ای نیست. اواسط هفته گذشته تهران اوج آلودگی را تجربه کرد.
هنوز از تجربه لذت هوای تر و تمیز بعد از بارندگی‌های دست و دلبازانه آسمان بخیل تهران چند روزی نمی‌گذشت که دوباره در بر همان پاشنه چرخید. زمستان نشده، ولی نخستین وارونگی زمستانی به شکل پررنگ و پر زوری خود را به رخ کشید. شرایط آلودگی هوای روز دوشنبه به حدی رسید که وضعیت قرمز برای افراد حساس اعلام شد و از آنها خواسته شد از خانه بیرون نیایند. این در حالی است که از ابتدای آذرماه تا روز ۲۳ همین ماه تهرانی‌ها ۲ روز هوای پاک، ۸ روز هوای سالم، ۱۳ روز ناسالم برای گروه‌های حساس را تجربه کرده‌ بودند. البته باید گفت که آذرماه امسال نسبت به مدت مشابه در سال های ۹۱ و ۹۲ اوضاع بهتری داشت هرچند با کیفیت استاندارد  هنوز فاصله زیادی داریم.

دود کیلویی چند؟

کارشناسان هواشناسی وارونگی هوا را در فصل سرما امری نسبتاً عادی می‌دانند ولی آسمان تهران با این وضعیت باید چگونه کنار بیاید؟ چند روز هوا خوب است و  مدتی بعد دوباره چرک و خاکستری می‌شود. با افزایش بی‌رویه تعداد موتورسیکلت و ماشین‌ها و البته فعالیت کارخانه‌هایی که داخل شهر هستند نباید هم انتظار هوای تمیز داشت. به قول قدیمی‌ها با این وضعیت کلاه‌مان پس معرکه است.
از سال ۹۲ به لطف استفاده از بنزین‌های باکیفیت‌تر نسبت به سال های ۹۰ و ۹۱ و البته افزایش بارندگی‌ها وضعیت بهتری را نسبت به سال‌های قبل تجربه کردیم. ولی هنوز هم خطر  آلودگی هوا، کودکان و خانواده‌هایمان را تهدید می‌کند. هر سال در تهران بیش از 4 هزار نفر به‌خاطر آلودگی هوا مستقیماً جان خود را از دست می‌دهند و  بیش از ۱۰۰هزار شهروند نیز به طور غیرمستقیم بر اثر پیامدهای آلودگی هوا می‌میرند.
هم‌اکنون آلودگی هوا با توجه به پیامدهای زیانبارش به یکی از ملموس‌ترین معضلات زیست محیطی تهران تبدیل شده‌است. آمارها نشان می‌دهد که در روزهای تشدید آلودگی هوای پایتخت، شمار بیماران تنفسی تا ۶۰ درصد افزایش می‌یابد. بیشترین عامل مرتبط با تشدید بیماری‌های سیستم قلبی، عروقی و ریوی، افزایش آلاینده‌های دی اکسید گوگرد، ذرات معلق و منواکسید کربن است، به طوری‌که آلودگی هوا در تهران به طور متوسط موجب کاهش ۵ سال از عمر تهرانی‌ها شده‌است.
تهرانی‌ها با موتورها و ماشین‌های خود روزانه هزار و ۳۷۰ تن آلودگی تولید و تنفس می‌کنند. اگرچه بیش از ۸ هزار واحد صنعتی مستقر در تهران سهم بزرگی در آلودگی این شهر دارند، ۸۸ درصد آلودگی هوای تهران ناشی از آلایندگی وسایل نقلیه است. مصرف سوخت خودروهای فرسوده  ۳ برابر خودروهای جدید و میزان آلایندگی‌شان نیزچندین برابر آنهاست و از سوی دیگر برخی از خودروهای تولید داخلی با اینکه نو هستند، اما هنوز از استانداردهای لازم و به روز برخوردار نیستند.
بیشترین آلاینده‌ها در کلانشهری مثل تهران مربوط به اکسیدهای گوگرد با انتشار ۶۹۵ تن در روز است که بعد از آن به ترتیب اکسیدهای نیتروژن، منواکسیدکربن و هیدروکربن‌های سوخته نشده عمده آلاینده‌های هوای تهران محسوب می‌شوند. اگر میانگین جمعیت ثابت و شناور تهران را ۱۲ میلیون نفر به حساب بیاوریم، هر تهرانی روزانه ۱۱۴ گرم اکسیدگوگرد و هیدورکربن‌های سوخته نشده و منوکسید کربن را به داخل شش‌هایش می‌کشد که می‌شود سالی بیش از ۴۱ کیلوگرم آلودگی. با این عدد براحتی می‌شود فهمید ما تهرانی‌ها بیشتر از اینکه گوشت و ماهی و پسته بخوریم دود می‌خوریم، آن هم نه دود کباب بلکه دود ماشین!

وضعیت بهتر از گذشته است ولی خوب نیست

بررسی آمارهای کیفیت هوا در سال‌های گذشته نشان می‌دهد وضعیتی که الان داریم بهتر از گذشته است؛ تعداد روزهای پاک از ابتدای فروردین‌ تا روز ۲۳ آذر سال ۹۱ تا ۹۴ حاکی از این است که سال‌جاری با ۱۴ روز هوای پاک به بالاترین حد خود در این چند ساله رسیده‌است و این  در حالی است که تهران در سال ۹۱ تنها یک روز هوای پاک داشته‌است.
همین آمار نشان می‌دهد تعداد روزهای سالم از ۱۷۱ روز سال ۹۱ به ۱۸۸ روز در سال ۹۴ رسیده و تعداد روزهای ناسالم برای گروه‌های حساس از ۸۸ روز به ۶۳ روز در سال‌جاری کاهش داشته‌است.
البته هر چقدر کیفیت بنزین خوب هم بشود ولی عملاً نتیجه تأثیرگذاری ندارد. تا وقتی که بیش از ۱۰ درصد از خودروهای تهران و ۹۰ درصد موتورسیکلت‌ها کاربراتوری هستند نمی‌توانیم امیدی به آینده آبی آسمان داشته‌باشیم.
یکی از مهم‌ترین راه‌های حل این مشکل، جدیت مسئولان در بیرون راندن کارخانه‌هایی است که در حاشیه و نزدیک به شهر هستند و  وادار کردن آنها به رعایت حد فاصل معین است. حساسیت برطرف کردن آلودگی هوا و آلودگی‌های زیست محیطی برای همه بویژه مسئولان باید مهم تلقی شود ولی این را هم باید در نظر گرفت که رفع آن نباید فقط بر دوش دولت باشد و سایر دستگاه‌ها و نهادها نیز باید تلاش خود را انجام دهند و توپ بی‌مسئولیتی را به زمین این دستگاه و آن سازمان نیندازند.
بنابراین باید موضوعاتی از جمله استاندارد‌سازی سوخت و خودرو به عنوان راهکار طولانی مدت و راهگشا مدنظر قرار گیرد و البته بهینه‌سازی سوخت، استاندارد‌سازی واحدهای آلاینده، تولید خودرو با استاندارد یورو۴، توسعه فضای سبز و توسعه حمل و نقل عمومی می‌تواند در کاهش آلودگی هوا مؤثر باشد.

فضای سبز و بارش‌ها تنها راه نجات از این وضعیت

اواسط هفته ای که گذشت مسئولان وزارت بهداشت با هشدار وضعیت قرمز در تهران هرگونه فعالیت بدنی خارج از خانه که باعث افزایش ضربان قلب می‌شود یا  فعالیت‌های بدنی سنگین مثل ورزش و پیاده‌روی یا فعالیت‌های خدماتی در فضای باز  را برای کسانی که مشکلات عروقی و ریوی دارند ممنوع کرد. از طرفی راهنمایی و رانندگی نیز از شهروندان تهرانی خواست برای کاهش آلودگی هوا  تا حد امکان از خودروهای شخصی خود استفاده نکنند.
حالا معلوم نیست این هشدارها و توصیه‌ها چقدر نتیجه‌بخش باشد و روزهای سرد زمستان و تجربه وارونگی هوا را قابل تحمل‌تر کند. آیا می‌توان زمستانی بدون آلودگی شدید هوا را تجربه کرد یا نه؟ تجربه نشان می‌دهد فضای سبز و بارش باران و وزش باد به‌طور موقت ما را از شر آلودگی هوا نجات داده‌است. ولی تا کی باید منتظر وزش باد باشیم یا دست به دامن آسمان که ببار و هوا را تمیز کن!

حمید حاجی‌پور روزنامه ایران