استاد مرتضی شریفی (دکترای تخصصی جنگل با گرایش طراحی پارک های طبیعی) ;

مطلب تازه نیست بلکه فراموش‌شده است فقط یاد پرونده ثبت جنگل‌های هیرکانی در میراث جهانی افتادم و یاد حرف استاد عزیزی که می‌گفت مشکل ما انگیزه و تلاش نیست، اصلاً نمی‌شود برای حفظ محیط‌زیست طبیعی سرزمین انگیزه نداشته باشیم و تلاش نکنیم مشکل این است وقتی تلاشی دارد به نتیجه مثبت ختم می‌شود همیشه یک عده فرصت‌طلب پیدا می‌شوند که مغول‌وار ورود پیدا می‌کنند که به خیالی از این نمد کلاهی برای خود بدوزند حرکت را منحرف می‌کنند درنتیجه کارها ختم به خیر نمی‌شود. معمولاً تا بوده چنین بوده که ما جنگلبان و محیط‌بان جماعت یا گرفتار فردگراها و خودمحور بین خود بودیم و یا اسیر صنف گرایان، آن روزها سازمان میراث فرهنگی ... به استناد تفاهم‌نامه‌ای با محیط‌زیست و آئین‌نامه یک‌طرفه صنفی به‌عنوان میراث دار آثار طبیعی، تولی گری جنگل‌های شمال را در دستور کار خود قرار داده بود؛ که خبر رسید کشور جمهوری اران (آذربایجان خود خوانده) به‌عنوان میراث دار هیرکان وارد عمل شده است.

کشور جمهوری اران لکه‌ای از بقایای منطقه رویشی اروپا-سیبرین دارد در نظر داشت قطعه جنگل خود را به‌عنوان نمونه بارز جنگل‌های هیرکانی به ثبت جهانی رساند. شایان‌ذکر است جنگل‌های هیرکان اران شامل 2904 هکتار SNR (ذخیره‌گاه طبیعت محدودشده) در بخش لنکران بوده (1936) که بعداً ۶۲۲ هکتار بقیه جنگل بخش مذکور و نیز ۱۷۹۰۹ جنگل‌های آستارا در اران به آن اضافه و در سال 2004 برای مجموعه با وسعت ۲۱۴۳۵ هکتار طرحی با همکاری WWF با عنوان پارک ملی هیرکان تهیه و تحت مدیریت درآورده است.

جمهوری اران و ادعا وارث بودن بر میراث طبیعی جهانی جنگل هیرکان

جنگل پیشنهادی اران در سلسله کوه‌های تالش و اراضی جلگه‌ای لنکران استقراریافته و جنوب شرقی آن ‌هم‌مرز با غربی‌ترین بخش جنگل‌های هیرکانی ایران است. ازنظر دوران زمین‌شناسی Tertiary Period Paleocene –Mid Miocene)) کهن‌ترین بخش از دوره Paleocene هم‌مرز با ایران است. که صخره‌های از Limestone که فسیل‌های جانوران اواخر کرتاسه (Upper-Cretaceous) و اوایل ایوسن (Eocene) همان‌طور Shandan-Qalesi و نیز یکی از مراکز آتش‌فشانی (Voicanic) در این بخش قرار دارند.

جنگل‌های یادشده ازنظر سیمای عمومی شامل، جنگل‌های جلگه‌ای دارای گونه‌های بلوط، انجیلی، خارمندی، توسکا و ... بوده و از این جنگل‌ها فقط لکه‌ای باریکی باقیمانده است. جنگل‌های میان‌بند (تا ۷۵۰) عمداً بلوط، ممرز و ... جنگل‌های کوهستانی با پوشش شمشاد، راش و ... و جنگل‌های اوج کوهستانی (alto-m) که بلوط ایرانی، کچف و ... در آن استقراریافته است. جنگل هیرکان اران با عمر مستمر ۲/۵ میلیون سال (Pliocena Epoch) پناهگاه عناصر گیاهی arcto-tertiary با ۹۵ گونه درختی، ۱۱۰ درختچه و درمجموع ۱۲۹۶ گونه گیاهی آوندی عناصر اروپا-سیبرین و قفقاز–ایرانی را در خود جا داده و در میان جنگل‌های پهن‌برگ شرقی اروپا-آسیا از تنوع گیاهی قابل‌توجه برخوردار است.

نگاهی به پرونده هیرکان جمهوری اران و تلاش کارشناسی برای احقاق حقوق ایران

با پیگیری و بررسی امر خبردار شدیم که درخواست ثبت اثر جمهوری اران از آوریل 2006 توسط IUCN در حالت تعلیق (defer) قرارگرفته است. موضوع ازاین‌قرار بود که از چهار معیار (Criterion) که در توجیه احراز شرایط محدوده مذکور ارائه‌شده بود، معیار Earth history & geological processes (شندان قلسی برای این منظور معرفی‌شده بود) باوجوداینکه در سطح محلی و ملی حائز اهمیت بوده ولی با دیگر آثار ثبت‌شده جهانی قابل‌مقایسه نبوده و رد شده است. معیار دوم Ecological Processes به لحاظ اینکه محدوده معرفی‌شده دارای سطح کوچک بوده، تخریب ناشی از انسان و وجود دام (۵۰۰۰ گوسفند) در آن مشهود بوده لذا موردقبول واقع نشد. همان‌طور معیار سوم Aesthetic Importance باوجوداینکه سیمای عمومی اثر با کوه‌های کروی و دره‌های به شکل V، مناظر طبیعی محدوده قابل‌توجه هست ولی حتی در سطح منطقه‌ای هم منحصربه‌فرد نیست لذا رد شده بود. به خاطر معیار چهارم با توجه به مجموعه عناصر گیاهی باقیمانده از عصر یخ که یکجا در هیچ عرصه‌ای دیگر از دنیا پیدا نمی‌شود درخواست اران از دستور کار خارج نشده بود. بهر حال تنوع گیاهی مورداشاره در حد آثار ثبت‌شده جهانی هست. در گزارشی که با کمک کارشناسان دیگر مراجع علمی جهانی تهیه گردیده است و یادآور شده بودند اثر معرفی‌شده دارای ۲۹ گونه اندمیک (Endemics of Azerbaijan) هست. مسلم بود که مجموعه گونه‌های اندمیک جنگل‌های هیرکانی به‌حساب اران گذاشته‌شده است همانطوریکه قبلاً ذکر شد فقط لکه بسیار کوچکی از جنگل‌های هیرکان در آن کشور استقراریافته است. ازاین‌رو گزارش مزبور نمی‌تواند وجاهت علمی داشته باشد.

به هرحال IUCN احتمال پذیرفتن اثر پیشنهادی در لیست جهانی را می‌دهد به‌ویژه اینکه اگر اثر معرفی‌شده به‌صورت Transnational Serial بین ایران اران انجام گیرد. تا دریافت پیشنهاد جدید پیشنهاد قبلی اران را تعلیق (defer) می‌شود. همزمان به اران توصیه می‌شود که سطح پیشنهادی توسعه یابد، Buffer ایجاد شود، طرح مدیریت به اجرا درآید، مشکل دام را حل کنند و جنگل نشین‌ها را جابجا نمایند.

شرایط ایجاب می‌کرد که هماهنگی در سطح ملی داشته باشیم به‌اتفاق رئیس سازمان متبوع (مهندس جلالی) جلسه‌ای در ارتباط با موضوع با رئیس وقت میراث فرهنگی (مهندس مشایی) داشتیم که ایشان بعد از شنیدن دیدگاه‌های سازمان ما و سازمان خودشان با صراحت دیدگاه سازمان ما را موردحمایت قرارداد و به‌درستی جلو دیدگاه انحرافی را گرفت.

متعاقب آن به‌اتفاق نمایندگان سازمان‌های محیط‌زیست و میراث فرهنگی در اجلاس کارشناسی اجرای کنوانسیون میراث جهانی» از تاریخ ۲۷ فوریه تا ۳ مارس، 2008 در جزیره فیلم آلمان با حضور کارشناسان ایران، اران، آژانس فدرال حفظ طبیعت و نهادهای غیردولتی، استادان ذی‌فنون دو دانشگاه آلمان، کارشناسان اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت، مسئول یونسکو دفتر تهران و مسئول دفتر مرکزی میراث جهانی یونسکو دفتر پاریس و ... تشکیل شد.