چاره پسماند زباله‌سوزی نیست!

نویسنده:

دکتر شهره اقبال‌زاده

مشکل پسماند باید با همکاری گسترده مردمی چاره‌جویی شود. بدون در نظر گرفتن وضع بحرانی کره زمین و گرمایش زمین ، هیچ برنامه و تصمیمی نباید عملی شود. سال‌هاست که هواداران محیط‌زیست در جهان از مردم می‌خواهند با کاهش مصرف و بازمصرف و بازیافت و کمپوست‌سازی، مشکل پسماند را حل کنند. پسماندهای تر می‌توانند تبدیل به کمپوست شوند و به‌عنوان کود غنی در کشاورزی استفاده شود. زباله‌های خشک مانند کاغذ، پلاستیک، شیشه، فلز همگی دارای ارزش و قابل بازیافت هستند.

تجربه بازیافت بهینه در کوریچیبا برزیل

در شهر Curitiba در دهه ۷۰ میلادی، پویشی توسط شهرداری بانام «زباله‌ای که زباله نیست» آغاز شد و به‌طور گسترده در مدارس و برنامه‌های تلویزیونی تبلیغ شد. تنها سه ماه پس از آغاز این پویش ۷۰ درصد از مردم کوریچیبا زباله‌هایشان را جداسازی می‌کردند. یک ایستگاه جداسازی زباله‌های درخور بازیافت ساخته شد. این محل درواقع محل بازپروری مردم بی‌خانمان بود. درآمد برآمده از فروش مواد قابل بازیافت به کارخانه‌های بازیافت، نه‌تنها هزینه‌های ایستگاه را پوشش می‌داد، سرمایه لازم برای پشتیبانی از بسیاری از کارکنان ایستگاه را که بی‌خانمان بودند، فراهم ‌کرد. یک کارخانه ساخت آجر در برابر چوب‌هایی که از ایستگاه دریافت می‌کرد، به کارکنان ایستگاه آجر می‌داد که برای خودشان خانه بسازند. بسیاری از آن‌ها زیر درمان ترک اعتیاد قرار گرفتند. آموزش جداسازی و بازیافت شدنی است ولی نیاز به خواست جمعی دارد.

زباله‌سوزی یعنی نابود کردن منابع و انرژی

ادعای تولید انرژی از زباله‌سوزی بی‌جاست، چون بازیافت و کمپوست‌سازی ۳ تا ۵ برابر این اندازه انرژی را صرفه‌جویی خواهد کرد. صرفه‌جویی که از بازیافت قوطی‌های آلومینیم و استیل، کاغذ، شیشه و پلاستیک به دست می‌آید برابر انرژی ۱۵ نیروگاه متوسط هست. ازنظر اقتصادی نیز نیروگاه ‌زباله‌سوز گران‌ترین شیوه تولید برق است، هزینه راه‌اندازی آن دو برابر نیروگاه‌هایی است که با سوخت فسیلی کار می‌کنند و هزینه نگهداری آن ۱۰ برابر این نیروگاه‌هاست، می‌بینیم که به راه انداختن نیروگاه زباله‌سوز چه اشتباه بزرگی است. به‌ویژه این‌که بازیافت زباله ۱۰ تا ۲۰ برابر زباله‌سوز کارآفرینی می‌سازد. از ۱۸۶ زباله‌سوز آمریکا در ۱۹۹۰ تنها ۸۹ آن تا ۲۰۰۷ بازمانده است. از ۶۲۰۰ زباله‌سوز بیمارستانی در ۱۹۹۸ تنها ۱۱۵ آن تا ۲۰۰۳ بازمانده است، آمار تازه بی‌گمان از این کمتر است. از ۱۹۹۷ تاکنون به خاطر مخالفت مردم هیچ زباله‌سوز تازه‌ای در امریکا آغاز به کارنکرده است. انگیزه مخالفت مردم، خطرات زباله‌سوزها برای سلامت، هزینه بالا و نابسامانی در کار بازیافت و ساخت کمپوست و درواقع تباه کردن منابع و انرژی است. ۹۰ درصد آنچه وارد زباله‌سوز یا جایگاه انباشت زباله می‌شود، قابل‌استفاده دوباره است.

آلودگی نیروگاه‌های زباله‌سوز

مسئله مهم، آلوده‌کننده بودن زباله سوزهاست. حتی پیشرفته‌ترین زباله‌سوزها ده‌ها آلاینده آزاد می‌کنند که هوا، خاک و آب را آلوده می‌کنند و به زنجیره غذایی راه پیدا می‌کنند. کسانی که در جایگاه زباله‌سوز یا نزدیک به آن زندگی می‌کنند، در برابر خطر دی‌اکسین یا آلاینده‌های دیگر قرار دارند. پژوهشی که در مجله American Economic Review چاپ‌شده، نشان می‌دهد که در میان صنایع آمریکا، زباله‌سوزها بالاترین نمره منفی محیط‌زیستی را نسبت به ارزش مالی که ایجاد می‌کنند را کسب کرده‌اند. سازمان حفاظت محیط‌زیست نیویورک دریافته است که زباله‌سوزهای این ایالت ۱۴ برابر بیش از نیروگاه‌هایی که با زغال‌سنگ کار می‌کنند، جیوه انتشار می‌دهند. در زباله‌سوزهای تازه فیلترها، اندکی از آلاینده‌ها را جذب می‌کنند ولی نه همه آن‌ها، و پسمانده‌ها وارد هوای تنفسی ما می‌شوند. اندکی از آلاینده‌ها به‌صورت خاکستر نرم و قابل پراکندگی در زباله‌سوز می‌مانند که در اثر جابجایی می‌توانند در هوا پراکنده شوند. معضل مهم، پسماند سوزانده شده است که دربرگیرنده مواد خطرناک همچون دی‌اکسین، فوران و PCBs و PAH و مواد ناشناخته دیگر.

با سوزاندن پسماند، نه‌تنها از دردسر پسماند رها نمی‌شویم، وانگهی با انبوهی از خاشاک خطرناک روبرو خواهیم شد. خاکستر این مواد سوخته شده، حاوی مقدار فراوانی دی‌اکسین و فلزات سنگین همچون جیوه و کادمیوم است. میزان دی‌اکسید کربن تولیدشده با زباله‌سوز، دو برابر نیروگاهی هست که با سوخت فسیلی کار می‌کند. نکته مهم دیگر این است که سوزاندن حجم سترگی از زباله، یعنی بیرون کردن اندازه سترگی اکسیژن از هوای تنفسی ساکنان منطقه، ازجمله زنان باردار و بچه‌ها که به اکسیژن بیشتری نیاز دارند و کم شدن اکسیژن می‌تواند صدمات جبران‌ناپذیری به دستگاه عصبی جنین با کودک وارد کند.

آمار افزاینده بیماری‌های گوناگون از بیماری‌های قلبی و تنفسی و سرطان گرفته تا آشفتگی دستگاه ایمنی و کمبود ویتامین D و بیماری‌های دستگاه عصبی که پیوستگی آن‌ها با آلودگی هوا ثابت‌شده است، باید در همه برنامه‌ها در نظر گرفته شود. انجمن پزشکی بوم‌شناختی بریتانیا در سال ۲۰۰۸ میلادی گزارش مفصلی درباره اثرات زباله‌سوز بر سلامت منتشر کرده است. در این گزارش می‌خوانیم که زباله‌سوزها سبب افزایش سرطان در کودکان و بزرگ‌سالان می‌شوند، خطر تغییرات ژنتیکی و نقص‌های جنینی را افزایش می‌دهند. جنین نسبت به دیگر گروه‌های سنی، ۱۰ برابر نسبت به آلاینده‌ها حساس‌تر است. زباله‌سوزی سبب ایجاد مواد معلق در هوا می‌شود. مواد معلق ریزتر، یعنی کوچک‌تر از ۲٫۵ میکرون و بخصوص کوچک‌تر از ۰٫۱ میکرون که به‌وسیلهٔ فیلترها ربایش نمی‌شوند، ازقضا آسیب‌زننده‌تر هستند، فلزات سنگین و برخی دیگر از آلاینده‌ها با متصل شدن به این ذرات ریز، وارد اندام انسان‌ها و حیوانات و گیاهان می‌شوند. ثابت‌شده که ذرات معلق بسیار کوچک، خطر مرگ‌ومیر را بالا می‌برد، سکته‌های قلبی و مغزی، آسم و دیگر بیماری‌های تنفسی را فراوان می‌کند. جیوه در ایجاد اوتیسم، پارکینسون، اختلال خو و خشونت، افسردگی و زوال عقل دخالت دارد. فوران، دی‌اکسین،PCBs , PAH  در بلوغ زودرس، آندومتریوز، سرطان پستان و دیگر سرطان‌ها، کاهش اسپرم، تخریب تیروئید، صدمه کبدی، کاهش وزن تولد و اختلال دستگاه ایمنی، نقش دارند. دی‌اکسین می‌تواند عامل بسیاری از سرطان‌ها، ازجمله لنفوم، سرطان کبد، ریه، پوست، نازوفارنگس، دهان و بافت نرم باشد. در سال‌های گذشته نیز نقش آلودگی هوا در کاهش سطح ویتامین D و بسیاری از بیماری‌های در پیوند با آن، روشن‌شده است.