همچنان که با افزایش تولید گازهای گلخانه‌ای در جو، زمین به سوی یک جهنم پیش می‌رود سازمان‌های بین‌المللی نیز هشدار می‌دهند که هزینه‌ها و پیامدهای ناشی از گرمایش جهانی بویژه در کشورهای در حال توسعه رو به افزایش است. بر اساس اعلام سازمان ملل در آخرین اجلاس تغییرات آب و هوا که سال قبل در کشور پرو برگزار شد، گرم شدن کره زمین تا سال 2050 سالانه حداقل نیم میلیارد دلار برای هر یک از کشورهای در حال توسعه هزینه در بر خواهد داشت این در حالی است که پیشتر این رقم ۱۰۰ میلیون دلار برای هر سال عنوان شده بود. اما همچنان کمتر تلاشی از سوی کشورهای جهان برای مقابله با اثرات گرم شدن زمین صورت می‌گیرد و این تلاش‌ها در کشورهای در حال توسعه بویژه ایران بسیار نامحسوس و کمرنگ است به طوری که در گزارشی که از سوی یک مؤسسه آلمانی برای ارزیابی عملکرد کشورهای بزرگ تولید‌کننده گازهای گلخانه‌ای جهان در شاخص عملکرد مقابله با تغییر اقلیم منتشر شده، ایران همچنان در پله‌های آخر این رده‌بندی قرار دارد. گزارش «عملکرد مبارزه با تغییرات اقلیمی»  (ccpI) برای سال 2015 که توسط مؤسسه ژرمن واچ German Watch انتشار یافته، اگرچه نشانگر ارتقای دو پله‌ای ایران نسبت به سال قبل در کارایی سیاست‌ها و راهکارهای مواجهه با تغییرات اقلیمی در کشور است اما رتبه کشورمان را در بین ۶۱ کشور در پله ۵۷ جهان نگاه داشته است. پنجم شدن ایران از آخر در جداول جهانی در شاخص عملکرد مقابله با تغییر اقلیم در حالی است که کشورمان ایران در حال حاضر یازدهمین تولید‌کننده بزرگ گازهای گلخانه‌ای جهان است اما با وجود وخامت اوضاع هنوز هم نتوانسته استراتژی و برنامه مدونی برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای اتخاذ کند.

براساس توافقات بین‌المللی انجام شده در آخرین کنفرانس تغییرات آب و هوا در سال گذشته، که در کشور پرو برگزار شد، قرار بر این بود تا ماه اکتبر 2015، هر کشوری تعهدات خویش را برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای اعلام کند. با این حال تاکنون فقط ۶۰ کشور تعهدات خویش را اعلام کرده‌اند. اتحادیه اروپا نیز تعهد داده بود نسبت به میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای این اتحادیه در سال 1990، تا ۴۰ درصد از انتشار این گازها را تا سال 2030 کاهش دهد. این در حالی است که ایالات متحده هدف خود را کاهش ۲۶ تا ۲۸ درصدی انتشار تا سال 2025 به نسبت میزان انتشارش در سال  2005 اعلام کرده بود. این میزان کاهش برای ایالات متحده امریکا رقم چندان بزرگی در کاهش گازهای گلخانه‌ای نیست، چرا که هدف جهانی برای مبارزه با تغییرات آب و هوا کاهش ۴۰ تا ۷۰ درصدی انتشار گازهای گلخانه‌ای تا سال 2050 است که هنوز اغلب کشورهای صنعتی جهان نتوانسته‌اند آن را اجرایی و حتی برنامه‌ریزی کنند. با این حال اکنون کمتر از دو ماه دیگر تا اجلاس بیست و یکم تغییرات آب و هوایی جهان باقی است. پاریس از هم‌اکنون به استقبال این نشست بزرگ جهانی رفته است. نشستی که در آن مسئولان محیط زیست ۱۹۲ کشور جهان حضور خواهند یافت و حدود ۸۰ نفر از وزیران و مسئولان محیط زیست کشورها در آن به ایراد سخنرانی خواهند پرداخت. تعیین بودجه مورد نیاز برای انطباق با تغییرات آب وهوا نکته مهم کنفرانس پاریس خواهد بود. در کنفرانس کپنهاگ در سال 2009 ، کشورهای توسعه یافته به جمع‌آوری ۱۰۰ میلیارد دلار در سال تا سال 2020، برای کمک به کشورهای در حال توسعه برای مبارزه با تغییرات آب و هوایی و مشارکت در توسعه پایدار متعهد شدند اما در اوایل ژوئن سال‌جاری، از ۱۰/۲ میلیارد دلار وعده کمک مالی داده شده به ۳۰ کشور در حال توسعه، تنها ۴ میلیارد دلار از سوی کشورهای اهدا‌کننده آزاد شد. از این‌رو تأمین هزینه‌های مقابله با گرمایش جهانی در کشورهای در حال توسعه از مهمترین مباحث اجلاس آتی پاریس خواهد بود.

دمای زمین در دست ۵۸ کشور جهان!

براساس گزارش مؤسسه ژرمن واچ که چندسالی است وضعیت گرمایش جهانی و میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای کشورها را دیده‌بانی می‌کند، در حال حاضر 58 کشور جهان حدود ۸۶ درصد از سهم انتشار دی اکسید کربن جهان که اصلی‌ترین علت گرمایش زمین را باعث شده، به خود اختصاص داده‌اند که ۱۰ کشور چین، امریکا، هند، روسیه، ‌برزیل، ژاپن، ‌اندونزی، آلمان، کره جنوبی و کانادا به ترتیب بزرگترین تولید‌کننده‌های گاز گلخانه‌ای معرفی شده‌اند. بر اساس این گزارش، ایران از رتبه دهم تولید دی‌اکسیدکربن جهان در سال 2014 اکنون به رتبه یازدهم تولید دی‌اکسید‌کربن در جهان ارتقا یافته با این حال سیاست‌ها و راهکارهای دولت ایران برای مبارزه با تغییرات اقلیمی همچنان ضعیف‌ ارزیابی شده است به نحوی‌که در شاخص عملکرد مبارزه با تغییرات اقلیمی در سال 2012 و 2013 نسبت به سال  2010، با ۲۲ پله تنزل از رتبه ۳۸ به رتبه ۶۰ سقوط آزاد کرده است ! گفتنی است ایران در سال 2009 رتبه ۳۹ ، در سال 2008 رتبه ۳۴، در سال 2007 رتبه ۴۹ و در سال 2006 در رتبه ۴۷ جهان در عملکرد مبارزه با تغییر اقلیم قرار داشته است. بر اساس ترازنامه انرژی ایران در سال ۱۳۹۰ ، میزان انتشار گاز گلخانه‌ای دی‌اکسید کربن ناشی از احتراق سوخت در اکثر بخش‌های اقتصادی ایران از اغلب کشورهای مقایسه شده منطقه خاورمیانه بیشتر است و حتی برخی اوقات چندین برابر کشورهای همسایه اعلام شده است. طبق این گزارش، ایران سالانه بیش از ۶۰۰ میلیون تن گاز دی اکسیدکربن تولید می‌کند که عمده این انتشار ناشی از مصرف بی‌رویه سوخت و انرژی در بخش حمل و نقل، مسکن و صنعت است. اگرچه ایران کشوری صنعتی به شمار نمی‌آید اما همین که شدت مصرف انرژی در ایران ۱۰ برابر استاندارد جهانی است، ‌باعث شده سهم انتشار گازهای گلخانه‌ای در کشورمان نیز هر سال افزایش یابد.

انرژی‌های پاک در ایران همچنان در محاق

در حالی که یافته‌های دفتر انرژی‌های نو در ایران نشان می‌دهد در صورت توسعه نیروگاه‌های خورشیدی در مناطق کویری و بیابانی ، ‌ایران قادر است نیمی از برق مورد نیاز جهان را تأمین کند اما در بین ۵۸ کشور صنعتی و در حال توسعه جهان، ‌ایران همچنان ضعیف‌ترین کشور در توسعه انرژی‌های نو به شمار می‌رود به طوری که عملکرد کشورهایی همچون قزاقستان، ‌عربستان، ‌الجزایر، ‌مصر و ترکیه به مراتب بهتر از ایران گزارش شده است. اگرچه کشورهای در حال توسعه همچون ایران، هنوز اجبار و الزامی برای اجرای تعهدات‌شان در قبال پروتکل کیوتو برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای ندارند اما می‌توانند از مکانیسم‌های تعبیه شده در این پروتکل برای کاهش میزان انتشارشان استفاده کنند . چین ، هند ، برزیل ، ایران ، عربستان و اندونزی از مهمترین کشورهای در حال توسعه جهان هستند که سهم قابل توجهی در انتشار گازهای گلخانه‌ای دارند اما همچنان از اجرای تعهدات الزام آور برای کاهش انتشار معاف شده‌اند. با این حال مهمترین راهکاری که پروتکل کیوتو برای ایران و دیگر کشورهای در حال توسعه جهان پیشنهاد داده بهره‌گیری از مکانیسم توسعه پاک یا CDM است که کشورهای صنعتی را موظف می‌کند برای کاهش سرانه انتشار‌شان در کشورهای در حال توسعه سرمایه‌گذاری کنند. این مکانیسم علاوه بر منافع نقدی، منافعی چون کاهش مصرف منابع، توسعه پایدار، حفظ محیط زیست، انتقال تکنولوژی نوین، سرمایه‌گذاری و ایجاد اشتغال را نیز برای کشورهای در حال توسعه به دنبال دارد. به عبارت دیگر ایران می‌تواند با سرمایه‌گذاری کشورهای صنعتی در بازار جهانی CDM سرمایه‌های زیادی را جذب صنایع نفتی، فولاد ، نیروگاهی و ... کند تا علاوه بر پاکسازی محیط و کاهش انتشار کربن به جلوگیری از روند گرم شدن زمین در جهان هم کمک کند. اما متأسفانه تأخیر بیش از حد ایران در ۱۰ سال گذشته برای الحاق به پروتکل کیوتو موجب شد این فرصت در مقطعی از زمان از دست برود و نهایتاً بعد از رایزنی‌های متعدد دولت وقتی مجلس و شورای نگهبان قانون الحاق ایران به پروتکل کیوتو را پذیرفت، این زمان با آغاز تدریجی اعمال تحریم‌ها علیه ایران همراه شد و همین امر موجب شد صنایع آلاینده ایران نتوانند از سرمایه‌های کشورهای صنعتی همچون استرالیا، ایرلند، کانادا، آلمان و فرانسه استفاده کنند.
در حال حاضر پیشروترین کشورهای در حال توسعه در بهره‌گیری از مکانیسم توسعه پاک، کشورهای چین و هند هستند که کشور چین به تنهایی حدود ۱۱۰۰ طرح از کل ۲۵۸۰ طرح ثبت شده در دنیا از آغاز اجرایی شدن پروتکل کیوتو در ابتدای سال ۲۰۰۵ تاکنون را به خود اختصاص داده است. کشورهای هند، برزیل، مکزیک و مالزی نیز در تعقیب این کشور هستند. بنابراین، چین که در بین کشورهای در حال توسعه مقام اول میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای را دارد، تاکنون حدود ۴۲ درصد از این بازار را به خود اختصاص داده است ؛ بازاری که مطابق گزارش مؤسسه ژرمن واچ حکایت از ارزش ۶۷۰ میلیارد دلاری آن دارد.

ایران چهارمین کشور تولید‌کننده گازهای گلخانه‌ای در بین کشورهای در حال توسعه

نکته جالب اینجاست که ایران به عنوان چهارمین کشور در حال توسعه از نظر میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای و با پتانسیل عظیم فرصت‌های کاهش انتشار ، تاکنون فقط یک طرح مکانیزم توسعه پاک را به ثبت رسانده است! نگاهی به کشورهای همسایه نظیر ارمنستان با ۵ طرح ثبت شده، پاکستان با ۹ طرح ثبت شده، امارات متحده عربی با ۴ طرح ثبت شده و با مقایسه کل میزان انتشار این کشورها با ایران ، می‌توان به نارسایی و نبود توجه کافی به این فرصت بی‌نظیر جهانی واقف شد، چرا که کشور امارات فعالیت‌های مرتبط با CDM را همزمان و حتی بعد از جمهوری اسلامی ایران آغاز کرده است. از این‌رو مؤسسه ژرمن واچ، ایران را در ردیف کشورهای با عملکرد «بسیار ضعیف» طبقه‌بندی کرده است. ایران در حالی رتبه یازدهم جهان در تولید دی اکسید کربن و پنجاه‌ و هفتم در کارایی سیاست‌های دولت در مبارزه با تغییرات اقلیمی را به خود اختصاص داده که کشور چین با رتبه نخست تولید دی‌اکسیدکربن جهان، در گزارش «شاخص عملکرد مبارزه با تغییرات اقلیمی» بالاتر از ایران و در جایگاه ۴۵ جهان ایستاده است. این در حالی است که ایران تنها ۱/۵۴ درصد از گاز دی‌اکسیدکربن جهان را تولید می‌کند اما چین ۲۳/۴۳ درصد از این آلودگی را تولید می‌کند.

دانمارک موفق ترین کشور جهان در کاهش انتشار کربن

در عین حال همانند سال گذشته امسال هم هیچ کشوری نتوانست حائز رتبه اول تا سوم باشد چراکه هیچ کشوری اقدامات کافی برای جلوگیری از تغییرات آب و هوایی در کشورش را انجام نداده است. با این حال دانمارک حائز رتبه چهارم شد. این رتبه با توجه به سطح پایین تولید گازهای گلخانه‌ای و اقدامات خوب انجام شده برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای بویژه در بخش مسکن برای این کشور به‌دست آمده است. اما کارشناسان دانمارکی همچنان از سیاست‌های تغییر اقلیم کشورشان انتقاد می‌کنند و معتقدند این سیاست‌ها برای کاهش ۲ درجه‌ای دما ناکافی است . بررسی سهم آلایندگی ۱۲ کشور اول جهان در تولید گاز دی‌ اکسیدکربن و رتبه هر یک از آنها در «گزارش شاخص‌های عملکرد مبارزه باتغییرات اقلیمی» بیانگر آن است که ایران نسبت به حجم تولید دی‌اکسیدکربن خود ضعف مشهودی در مواجهه با تغییرات اقلیمی دارد. «گزارش عملکرد مبارزه با تغییرات اقلیمی» بیانگر آن است که شاخص‌های مربوط به بخش «صنعت» و «فعالیت‌های بین‌المللی» ایران همچنان در پایین‌ترین سطح خود قرار گرفته و سیاست‌های کنونی دولت ایران در این دو بخش نیاز به بازنگری کلی دارد.
مطالعه شاخص‌های سیزده‌گانه «گزارش عملکرد مبارزه با تغییرات اقلیمی» نشان می‌دهد که حجم بالای تولید دی‌اکسید‌کربن در ایران به هیچ وجه در ارتباط منطقی با حجم توسعه صنعتی کشور و صادرات ایران نیست. بلکه بیانگر فرسودگی و بهره‌وری پایین صنایع ایران است که به تولید افسار گسیخته دی‌اکسید‌کربن، متان و... منجر شده است. به عبارت دیگر هیچ توجیه صنعتی‌ای، غیر از بهره‌وری پایین و فرسودگی سیستم‌های صنعتی و تولیدی، وجود ندارد که قادر به توجیه تولید دی‌اکسیدکربن توسط ایران، در رقمی بالاتر از کشوری کاملاً صنعتی چون کره جنوبی یا کشوری پهناور و صنعتی همچون کانادا باشد.
این در حالی است که بر اساس مطالعات صورت گرفته افزایش بهره‌وری انرژی یکی از اقتصادی‌ترین گزینه‌ها برای کاهش انتشار گازهای‌ گلخانه‌ای ایران با پتانسیلی در حدود ۳۱ درصد تا سال ۱۴۰۰ است. با استفاده بهینه از حامل‌های انرژی و افزایش سهم گاز طبیعی می‌توان نرخ رشد انتشار سالانه دی‌اکسیدکربن را از ۴/۲ درصد به ۲/۴ درصد در سال ۱۴۰۰ کاهش داد.
بیم و امید در توافق کنفرانس پاریس
مذاکرات برای کاهش گرمایش زمین و تلاش‌ها برای رسیدن به سرانجام، به کندی پیش می‌رود. کشورهایی که بتازگی صنعتی شده‌اند اعتقاد دارند مسئولیت گرم شدن کره زمین با کشورهای توسعه یافته است. از سوی دیگر کشورهای توسعه یافته نیز با اشاره به کشوری مانند چین اعلام می‌کنند که سهم آلودگی این کشور تازه صنعتی شده در جهان بسیار بالاست. این اختلاف نظر بین کشورهای توسعه یافته، تازه توسعه یافته و کشورهای در حال توسعه باعث کندی روند مذاکرات در دستیابی به توافق شده است. هدف اصلی مذاکرات آتی پاریس علاوه بر چالش‌های مالی، بر سر محدود کردن انتشار گازهای گلخانه‌ای بدون محدود کردن حق توسعه از کشورهای در حال توسعه است. موضوع حساس دیگر انتخاب مکانیسم‌هایی برای نظارت بر اجرای تعهدات کشورها در مبارزه با گرم شدن کره زمین است. چگونه این تلاش‌ها اندازه‌گیری شود؟ و چه مکانیسمی برای ثبت انجام تعهدات در طولانی مدت وجود دارد؟
برای دستیابی به یک توافق، مذاکره‌کنندگان در کنفرانس تغییرات آب و هوا، باید دولت‌های محافظه کار را نیز برای مشارکت در طرح متقاعد سازند. این بحث چالش برانگیزی خواهد بود زیرا بسیاری از دولت‌های محافظه کار تمایلی برای تغییر سیاست‌های خود در مدیریت‌ها ندارند. در واقع اگر این کشورها متقاعد شوند که با گرم شدن 2 درجه سانتیگراد دمای زمین، بخشی از خشکی‌های زمین بر اثر بالا آمدن سطح دریاها از بین خواهد رفت، شاید قسمتی از مشکلات بر سر راه توافق حل شود.
نخستین نگرانی‌های جهانی نسبت به تغییرات آب و هوا از اجلاس زمین در ریو و در سال 1992 شروع شد. جایی که کنوانسیون ریو توانست کنوانسیون سازمان ملل متحد در مورد تغییر آب و هوا (UNFCCC) را به تصویب برساند. این کنوانسیون از یک چارچوب اجرایی برای تثبیت میزان گازهای گلخانه‌ای در جو زمین از طریق کاهش «فعالیت‌های انسانی خطرناک در ارتباط با سیستم‌های آب و هوایی» تشکیل شده است.  هدف اصلی از کنفرانس سالانه (COP) که از آن زمان تاکنون هرساله برگزار می‌شود نیز، بررسی اجرای مفاد کنوانسیون است. نخستین کنفرانس تغییرات آب و هوا در سال 1995 در برلین برگزار شد اما با وجود این همه کنفرانس هنوز هم دستاوردهای قابل توجهی از برگزاری کنفرانس‌های سالانه آب و هوا حاصل نشده است. در COP3 پروتکل کیوتو به تصویب رسید. در COP11 طرح اقدام مونترال به تصویب رسید. در COP15 در کپنهاگ اعلام شد که مفاد پروتکل کیوتو محقق نشده است و در COP17 در دوربان آفریقای جنوبی، صندوق سبز آب و هوا تشکیل شد. در کنفرانس سال 2014 که در لیما در کشور پرو برگزار شد، پیش‌نویس طرح «اقدام برای آب و هوا» به عنوان مبانی لازم برای تعهدات جدید جهانی در مورد آب وهوا، تهیه شد.  و حالا هدف COP21 پاریس، برای نخستین بار در بیش از ۲۰ سال مذاکرات اخیر سازمان ملل متحد، دستیابی به یک توافق الزام‌آور برای ممانعت از گرمایش کره زمین بیش از ۲ درجه سانتیگراد است. به عقیده بسیاری از کارشناسان دستیابی به این هدف آخرین شانس قرن حاضر است.

مژگان جمشیدی ، روزنامه ایران